بررسی قطب‌بندی نظام گفتمانی در ترکیب‌بند محتشم کاشانی بر اساس نظریۀ مربع ایدئولوژیک ون دایک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• فرشته ناصری

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی ( ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

https://doi.org/10.22067/jlkd.2022.76092.1095

چکیده

تحلیل گفتمان شعر این امکان را به خواننده می‌دهد تا نسبت به جهان‌بینی شاعر، عقاید، باورها و انگاره‌های ذهنی او آگاهی پیدا کند. این مسأله در ارتباط با شعر شیعه و شعر عاشورایی که غالبا برپایة برجسته‌سازی قطب مثبت «خود» و حاشیه‌رانی قطب منفی «دیگری» بنا شده‌است، نمودی دوچندان دارد. ترکیب‌بند محتشم کاشانی ازجمله شاهکارهای ادبیات فارسی است که نظام دوقطبی برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی، نقش اساسی در شکل‌بندی گفتمان آن دارد. از آن‌جاکه این اثر در واکُنش به ظلمی که در واقعة عاشورا به امام حسین (ع) و اطرافیانش روا شد، شکل گرفت؛ لذا متن آن تبدیل به شبکة زبانی‌ای می‌شود که به‌خاطر بُعد تأویلی نشانه‌ها و آگاهی محتشم نسبت به قدرت زبان و سطوح گفتمانی، هویت «خود» برجسته‌سازی می‌شود و هویت «دیگری» به حاشیه‌رانده می‌شود. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است با تکیه‌بر روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به نظریة تحلیل گفتمان انتقادیِ ون‌دایک، نظام گفتمانی ترکیب‌بند محتشم بررسی شود. بُرش افقی گفتمانِ ترکیب‌بند نشان می‌دهد حاشیه‌رانی هویت دیگری، قطب برجستة ترکیب‌بند است (%61) که با بُرش‌های عمودی‌ای که شامل سطوح معنی، ساختار گزاره‌ای، دستور زبان و استدلال است، این حاشیه‌رانی تقویت می‌شود.

کلیدواژه‌ها

• تحلیل گفتمان انتقادی
• ون‌دایک
• برجسته‌سازی
• حاشیه‌رانی
• محتشم کاشانی
• ترکیب‌بند

موضوعات

• تحلیل گفتمان

عنوان مقاله [English]

Investigating the polarization of the discourse system in the composition of Mohtasham Kashani based on Van Dyke's theory

نویسنده [English]

• Freshteh Naseri

Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Imam Khomeini Memorial Branch, Shahreri, Islamic Azad University, Tehran, Iran

چکیده [English]

Poetry discourse analysis allows the reader to become aware of the poet's worldview, ideas, beliefs and mental imagery. This issue is doubly evident in relation to Shiite and Ashura poetry, which is often based on the emphasis on the positive pole of the "self" and the marginalization of the negative pole of the "other." The composition of Mohtasham Kashani is one of the masterpieces of Persian literature in which the bipolar system of emphasis and marginalization plays an essential role in shaping its discourse. Since this work was formed in response to the oppression that was inflicted on Imam Hussein (AS) and those around him in the event of Ashura; Thus, its text becomes a linguistic network in which the identity of the "self" is highlighted and the identity of the "other" is marginalized due to the interpretive dimension of the signs and the esteemed awareness of the power of language and levels of discourse. In the present study, an attempt is made to investigate the discourse system of Mohtasham's composition by relying on descriptive-analytical method and by referring to Vandic's theory of critical discourse analysis. The horizontal section of compositional discourse shows that the marginalization of another identity is the prominent pole of compositionalization (61%), which is reinforced by vertical sections that include levels of meaning, propositional structure, grammar, and reasoning.

کلیدواژه‌ها [English]

• Critical Discourse Analysis
• Wendek
• Emphasis
• Marginalization
• Mohtasham Kashani

مراجع

ابن‌بابویه، أبوجعفر (1404)، عیون أخبار الرضا، ط 1، بیروت: الأعلمی للطباعة.

ابن‌عیاش، محمد بن مسعود، (1991)، تفسیر العیاشی، ط 1، بیروت: مؤسسة الإعلامی.

ابن‌نما، محمد بن جعفر، (1406)، مُثیر الأحزان و مُنیر سُبُل الأشجان، ط 1، نجف الأشرف: المطبعة الحیدریة.

أزابیط، بنعیسی، (1996)؛ «المعنی المضمر فی الخطاب اللغوی العربی: البنیة والقیمة التنجیزیة»، مکناس: جامعة مولای إسماعیل، أطروحة دکتوراه.

انوشه، حسن، (1375)، دانشنامة ادبی فارسی، چاپ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

البحرانی، سید هاشم، (1413)، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر ودلائل الحجج على البشر، ط 1، قم: المعارف الإسلامیة.

الجزر، هنی محمد، (2014)، «القضیة الحملیة الأرسطیة وموقف المنطق الرمزی منها: فریجة نموذجاً»، جامعة دمشق: العلوم الإنسانیة، السنة 30، العدد 4، صص 421-461.

الدانی، أبوعمرو (1996)، السنن الواردة فی الفتن، ط 1. الریاض: دار العاصمة.

الراجحی، عبدة، (1977)، اللغة وعلوم المجتمع، ط 1، بیروت: دار النهضة العربیة.

الطباطبایی، محمد حسین، (2001)، المیزان فی تفسیر القرآن، ط 2، بیروت: دار الأمیرة للطباعة والنشر.

الطبرسی، فضل بن حسن، (1421)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ط 2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

الطبری، محمد بن جریر (1938)، تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، ط 2، بیروت: روائع التراث الإسلامیة.

الکلینی، محمدبن یعقوب، (1967)، اصول کافی، ط 2، قم: علمیه اسلامیه.

آقاگل‌زاده، فردوس، (1385)، تحلیل گفتمان انتقادی، چ 1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

آقاگل‌زاده، فردوس، (1386)، «تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، دانشگاه گیلان: ادب‌پژوهی، دورة 1، شمارة 1، صص 17-27.

آقاگل‌زاده، فردوس؛ غیاثیان، مریم (1386). رویکردهای غالب در تحلیل‌ گفتمان انتقادی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: زبان و زبان‌شناسی، دورة 3، شمارة 5، صص 39-54.

برادران، شکوه، (1397)، «بررسی موسیقی شعر در مرثیة عاشورایی محتشم کاشانی»، مجله‌ی رشدزبان وادب فارسی، دوره 32، شماره 1، صص 58-62

بنعیش، عبدالعزیز، (2004)، «التواصل بین القصد والاستقصاد: مقاربة تداولیة لفاعلیتی التدلیل والتأویل»، فاس: جامعة سیدی محمد بن عبدالله، أطروحة دکتوراه.

بهرام‌پور، شعبان‌علی، (1379)، درآمدی بر تحلیل گفتمان، گفتمان و تحلیل گفتمانی (مجموعه مقالات)، به اهتمام: محمدرضاتاجیک، تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان، صص 19-38.

بیک منشی، اسکندر، (1350)، عالم آرای عباسی، چ 1، تهران: امیر کبیر.

-جابر، سامیة، (1983)، الاتصال الجماهیری والمجتمع الحدیث، ط 1، الإسکندریة: دار المعرفة الجامعیة.

راستگو، کبری؛ فرضی‌شوب، فرشته (1396)، «بررسی هم‌معنایی در گفتمان قرآنی برپایة نظریه‌ی تحلیل مؤلفه‌ای»، دانشگاه علامه طباطبایی: پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، دورة 7، شمارة 16، صص 11-34.

رزمجو، حسین، (1385)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ 1، مشهد: دانشگاه فردوسی.

رستگار فسایی، منصور، (1380)، انواع شعر فارسی: بحثی در صورت‌ها و معانی شعر کهن و نو پارسی، چ 1، شیراز: نوید.

سلطانی، علی اصغر، (1384)، «تحلیل گفتمان به مثابة نظریه و روش»، دانشگاه باقر‌العلوم: علوم سیاسی، دورة 7، شمارة 28، صص 153-180.

طایفی، شیرزاد، (1389)، «بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار»، دانشگاه تهران: ادیان و عرفان، دورة 2، شمارة 43، صص 99-115.

عباینة، یحیی، (2013)، الأسس الفلسفیة لتحلیل الخطاب، جامعة مؤتة: سلسلة العلوم الانسانیة والاجتماعیة، السنة 31، العدد 3، صص 172-200.

عرب یوسف‌آبادی، عبدالباسط و دیگران، (1397). «بررسی ادب‌مندیِ استراتژی‌های بیان در داستان‌های کودکانة شادی فقیه»، دانشگاه امام خمینی: لسان مبین، دورة 9، شمارة 32، صص 79-101.

عرب یوسف‌آبادی، عبدالباسط؛ میرزاده، طاهره (1395)، «تحلیل گفتمان انتقادی نامة محمد بن عبدالله و منصور عباسی بر اساس الگوی لاکلا و موف»، دانشگاه امام خمینی: لسان مبین، دورة 8، شمارة 26، صص 73-101.

عشیر، عبدالسلام (2006)، عندما نتواصل نغیّر: مقاربة تداولیة معرفیة لآلیات التواصل والحجاج، ط 1، المغرب: إفریقیا الشرق.

فاضلی، محمد، (1383)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، دانشگاه مازندران: پژوهشنامة علوم انسانی و اجتماعی، دورة 4، شمارة 14، صص 81-107.

کاشانی، محتشم، (1370)، دیوان، تصحیح: گرگانی، مهرعلی، چ 1، تهران: سنایی.

کاشانی، ملأ فتح‌الله، (1368)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج 2، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

کادة، لیلی (2014)، «الاستلزام الحواری فی الدرس اللسانی الحدیث: طه عبدالرحمن أنموذجاً»، جامعة مولود معمری: الممارسات اللغویة، السنه 1 ،العدد 21، صص 169-194.

کسایی، علیرضا؛ رحیمیان، جلال، (1391)، «بررسی کتاب اندیشة اسلامی 1 از دید تحلیل گفتمان انتقادی»، دانشگاه شیراز: اندیشة دینی، دورة 14، شمارة 2، صص 131-153.

کوبلی، پاول(1387 ش)، نظریه‌های ارتباطات، ترجمه: شاقاسمی، احسان، چ 1، تهران: پژوهشکده‌ی علوم انسانی.

لاطف، یوسف (1388)، «بررسی مقایسه‌ای مرثیة امام حسین (ع) در دیوان محتشم کاشانی و شریف رضی، مجله مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد واحد جیرفت، دوره 3، شماره 11، صص:212-187

محمدرضایی،علیرضا ؛  کیا،مریم(1389)، «جستاری بر مرثیه‌های شریف رضی و محتشم کاشانی»، ادبیات تطبیقی (ادب وزبان نشریه دانشکده‌ی ادبیات وعلوم انسانی کرمان)، دوره1،شماره 3، صص:329-354

محمدی، علی؛ پرستگاری، انتصار (1390)، مقایسة کلیم کاشانی و محتشم کاشانی از منظر بلاغت شعری، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره 5، شماره 1(پیاپی 17)،صص45-74

مزوز، دلیلة، (2009). المبنی للمجهول بین اختزال البنیة و استرسال المعنى، جامعة محمد خیضر: مجلة کلیة الآداب والعلوم الإنسانیة والاجتماعیة، السنة 3، العدد 5، صص 163-189.

مکدونیل، دیان، (2001)، مقدمة فی نظریات الخطاب ،ترجمة: عزالدین اسماعیل، ط 1، القاهرة: المکتبة الأکادیمیة.

موحدی محب، عبدا.. (1396) در مقاله‌ای با عنوان «بازخوانی زمینه‌ها و پیشینة پیدایش ترکیب‌بند محتشم کاشانی»، پژوهش نامه کاشان، دوره 10،شماره 1، پیاپی 18، صص 34 -45

یارمحمدی، لطف‌الله (1381)، «تحلیل گفتمان با استفاده از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی-معنایی گفتمان‌مدار با عنایت به تصویرسازی کارگزاران اجتماعی»، دانشگاه شهید باهنر: نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دورة 8، شمارة 10،صص 105-119.

یارمحمدی، لطف‌الله، (1383)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، چ 1، تهران: هرمس.

یوسفی، غلامحسین، (1396)، چشمة روشن، چ 2، تهران: علمی و فرهنگی.

 

Caldas-Coulthard, C. R. & M. Coulthard. (2003). Text and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis. London: Routledge.

Connell, Ian & Galasinski, Dariusz (1996). »Cleaning up its act: The CIA on the  internet«, Discourse and Society, Vol. 7(2). Pp 165-186.

Foucault, Michel. (1970). The Order of Discourse: An Archaeology of the Human Sciences. London: Tavistock.

Gee, J. P. (1999). An Introduction to Discourse Analysis: Theory & Method. London & New York: Routledge.

Green, G. (1996). Pragmatics and Natural Language Understanding. Lawrence Erlbaum Association.

Hill, H. (2009). Outsourcing the public library: A Critical Discourse Analysis(Dissertation), the Faculty of the Graduate School at the University.

Jaworski, Adam & Coupland, Nikolas (1999). The Discourse Reader. Routledge.

Lyonz, J. (1995). Introduction to Theoretical Linguistics. Vol I. London: Cambridge University Press.

Schiffrin, Diborah,, & others. (2001). The handbook of discourse analysis, Blackwell Publisher.

Van Dijk, T. A (2000). Ideology and Discourse: a Multidisciplinary Introduction. PamperFabra University press, Barcelona.

Van Dijk, T. A. (2006) »Ideology and Discourse Analysis«. Journal of Political Ideologies. 11(2), 115-140.

Van Dijk, T.A. (1988). News as discourse. Hillside, NJ: Erlbaum.

Van Dijk, T.A. (1993). discourse, power and Access. In: CR. Caldas (ed) studies in critical discourse analysis. London: Routledg.

Van Dijk, T.A. (1998). »Opinions and Ideologies in the Press«. in Approaches to Media Discourse. (ed.) by Bell, A. and Peter Garrett, Oxford: Blackwell, 21-63.

Van Dijk, T.A. (2002). Principles of Critical Discourse Analysis: in Critical Discoursc Analysis, (ed.) M. Toolan, London: Routledge.

Walker, V. (2011). «Codeswitching as a power and solidarity strategy in the foreign language classroom: an analysis of language alternation strategies utilized in a Portuguese-English higher education class». Innervate. Vol 3. PP. 362.363.