گسترۀ جغرافیایی زبان تاتی و ارتباط آن با زبان پهلوی اشکانی (پارتی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

• جهاندوست سبزعلیپور

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران

https://doi.org/10.22067/jlkd.2023.80475.1141

چکیده

یکی از شاخه‌های مهم زبان‌های ایرانی، شاخۀ شمال‌غربی است که زیرمجموعۀ فراوانی دارد و در مناطق وسیعی از ایران و خارج از آن گویشور دارد. از زیرشاخه‌های آن می‌توان به تاتی، تالشی، گیلکی و سمنانی و غیره اشاره کرد. در دهه‌های أخیر پیرامون زبان‌ها و گویش‌های ایرانی پژوهش‌های زیادی انجام شده و هر روز در حال تکمیل شدن هستند. هنینگ، یارشاطر، لُکوک، استیلو در مورد دسته‌بندی زبان‌های شمال، شمال‌غرب و مرکزی ایران نظرات ارزنده‌ای ارائه کرده‌اند. محققان گویشور داخل ایران نیز در دهه‌های أخیر داده‌های سودمندی از زبان رایج در مناطق خود منتشر کرده‌اند. یارشاطر و استیلو در مورد خانوادۀ تاتی، به دسته‌بندی‌های قابل توجهی دست زده‌اند. در این مقاله ضمن بیان آن دسته‌بندی‌ها، به تعدادی از گویش‌های تاتی که در دسته‌بندی یارشاطر و استیلو نیامده، اشاره خواهد شد. هدف از این پژوهش، بازخوانی متون به قصد دست‌یابی به همه گویش‌های خانوادۀ زبانی تاتی است. پرسش اصلی این تحقیق آن است که «زبان تاتی در چه مناطقی رواج دارد و چه ارتباطی با زبان پهلوی اشکانی (پارتی) دارد؟» بررسی شواهد تحقیق نشان می‌دهد که زبان پهلوی اشکانی می‌تواند به عنوان نیای زبان‌های تاتی فرض شود.

کلیدواژه‌ها

• زبان تاتی
• زبان آذری
• خانوادۀ تاتیک
• پهلوی اشکانی
• پارتی
• نیای زبان تاتی

موضوعات

• زبانشناسی و گویش‌های خراسان

عنوان مقاله [English]

The Geographical range of the Tati language and its connection with The Parthian language

نویسنده [English]

• Jahandoost Sabzalipour

Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Rasht Branch, Rasht, Iran

چکیده [English]

The northwestern branch is one of the important branches of Iranian languages, which has many subcategories. This branch has many speakers in large areas of Iran and outside Iran. Among the sub-branches of that language, we can mention Tati, Talshi, Semnani, etc. In recent decades, a lot of research has been done on Iranian languages and dialects and they are being completed every day. Henning, Yarshater, Lecoq, and Stillo have expressed good opinions about the classification of the North, North-West, and Central Iranian languages. researchers inside Iran have also published useful data about the common language in their regions in recent decades. Yarshater and Stillo have made significant classifications about the Tati family. In this article, while stating those categories, several Tati dialects that are not included in the categories of Yarshater and Stilo will be mentioned. The purpose of this research is to read the texts to identify all the dialects of the Tati language family. The main question of this research is that "the languages of the north, northwest and some of the central languages of Iran are the natural continuations of which of the languages of the ancient period of Iranian languages? The research results show that the Parthian language can be assumed as the ancestor of the Tati languages and Madi can be the ancestor of the Kurdish language. What is in this article is just a hypothesis. Of course, by examining all the species known as "Tati", a more complete opinion and classification can be reached. 

کلیدواژه‌ها [English]

• Iranian languages
• Tati language
• Azeri language
• Tatic family
• Parthian language
• Ancestor of Tati language

©2023 The author(s). This is an open access article distributed under Creative Commons Attribution 4.0 International License (CC BY 4.0)

مراجع

1. آرادگلی، ماری (1349)، بررسی واج‌شناسی گویش تاتی دهکدۀ کجل (خلخال) بر اساس روش‌های نوین زبان‌شناسی. پایان‌نامۀ کارشناسی ‌ارشد زبان‌شناسی همگانی. دانشگاه تهران.
2. ابوالقاسمی، محسن (1383)، دستور تاریخی زبان فارسی. تهران: انتشارات سمت.
3. اُرانسکی، یوسیف م. (1379)، زبان‌های ایرانی. ترجمۀ علی‌اشرف صادقی. تهران: سخن.
4. اصغری، احمد (1385)، «فعل در گویش تاتی کلاسور (kalâsur)». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، سال49، شمارۀ مسلسل 198، بهار، صص 206-238.
5. اصغری، احمد (1387)، «اسم و ضمیر در گویش تاتی کلاسور». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارۀ مسلسل 207، صص 1-22.
6. افشار، ایرج (1371)، زبان فارسی در آذربایجان از نوشته‌های دانشمندان و زبان‌شناسان (2 جلد). به کوشش ایرج افشار یزدی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
7. اکبرزاده، هادی (1388)، پژوهشی پیرامون فرهنگ عامه و گویش مردم سَنخواست. مشهد: طنین قلم.
8. امیریان، بودالالو، ربابه (1384)، گویش تالشی عنبران اردبیل (ویلکیج). تهران: نشر جامعه‌نگر.
9. ایمان‌پور، محمدتقی، اکبرزاده، هادی (1388) چکیده مقالات اولین همایش علمی آموزش زبان فارسی و زبان‌شناسی. به کوشش محمدرضا پهلوان‌نژاد، دانشگاه فردوسی مشهد.
10. بروشکی، محمد مهدی (1391)، موقعیت جغرافیایی و اجتماعی گیفان در دهۀ 40 و 50 خورشیدی. مشهد: پژوهش توس.
11. برهانی‌نیا، کوروش (1396)، فرهنگ تاتی رودبار. شت: فرهنگ ایلیا.
12. بزرگ­زاده، میرداماد (1391)، (میر3) واژه­نامه تاتی (کلور)- فارسی. اردبیل: پارلاق یازی.
13. بهار، محمد­تقی (1373)، سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.
14. پورداود، ابراهیم (1361) «زبان‌ها و لهجه‌های ایرانی» مقدمه برهان قاطع، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر
15. تفضلی، احمد (1383)، تاریخ ادبیات پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.
16. حاجت‌پور، حمید (1383)، زبان تالشی (گویش خوشابر)، رشت: نشر گیلکان.
17. دیاکونوف، ا. م. (1345) تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
18. دیهیم، گیتی (1384)، بررسی خرده‌گویش‌های منطقۀ قصران به انضمام واژه نامه قصرانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
19. ذکاء، یحیی (1336)، « گویش گلین قیه یا هرزندی». فرهنگ ایران زمین 5 ، صص 51-92.
20. ذکاء، یحیی (1368)، « گویش کرینگان»، زبان فارسی در آذربایجان از نوشته‌های دانشمندان و زبان‌شناسان (2 جلد). به کوشش ایرج افشار یزدی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، صص 237-249.
21. رضایتی کیشه‌خاله، محرم (1386)، زبان تالشی، انتشارات فرهنگ ایلیا، رشت.
22. رضایتی کیشه‌خاله، محرم و ابراهیم خادمی‌ارده (1387)، فرهنگ موضوعی تالشی به فارسی«شامل لغات، ترکیبات و کنایات تالشی مرکزی». دانشگاه گیلان.
23. رضایی باغ‌بیدی، حسن (1383) گویش ویدری. مجلۀ گویش‌شناسی، شماره 3، صص 20-38.
24. رضایی باغ‌بیدی، حسن (1385) راهنمای زبان پارتی (پهلوی اشکانی). تهران: ققنوس.
25. رضایی باغ‌بیدی، حسن (1388). تاریخ زبانهای ایرانی. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
26. رفیعی جیردهی، علی (1386)، لغت‌نامۀ تالشی (تالشی- فارسی). انتشارات دانشگاه گیلان.
27. سامارین، ویلیام (1967)، زبان‌شناسی عملی، راهنمای بررسی گویش‌ها، ترجمۀ لطیف عطاری، نشر دانشگاهی، تهران.
28. سبزعلیپور، جهاندوست (1389)، زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار). فرهنگ ایلیا، رشت.
29. سبزعلیپور، جهاندوست (1390)، «پیرامون تاتی کلاسور». مجله زبان و ادب فارسی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 54 شمارۀ 223: صص 89-113.
30. سبزعلیپور، جهاندوست (1391 الف)، بررسی تطبیقی ساخت فعل در گویش‌های تاتی (خلخال)، تالشی و گیلکی. دانشگاه گیلان.
31. سبزعلیپور، جهاندوست (1391 ب) فرهنگ تاتی. رشت: فرهنگ ایلیا.
32. سبزعلیپور، جهاندوست (1394)، گنجینۀ گویش‌های ایرانی (تاتی خلخال). تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
33. سفینۀ تبریز، نسخۀ دیجیتالی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی.
34. شوقی جیرنده، صمد (1396) گیلتات، 2 جلد، رشت: فرهنگ ایلیا.
35. صادقی، علی‌اشرف (1379 الف)، «چند شعر به زبان کرجی، تبریزی و غیره» مجلۀ زبان‌شناسی، سال 15، شمارۀ دوم، صص 14- 17.
36. صادقی، علی‌اشرف (1379ب)، «شروینیان یا عشق‌نامۀ شروین دشتبی، و شروه‌سرایی»، یادنامۀ دکتر احمد تفضلی، به کوشش علی‌اشرف صادقی، تهران: سخن، صص 233-243.
37. صفرزاده، حبیب (1382)، گویش تاتی شمال خراسان. مشهد: سخن‌گستر.
38. عبدلی، علی (1363)، فرهنگ تاتی و تالشی. انزلی: انتشارات دهخدا.
39. علیزاده جوبُنی، علی (1389)، نخستین فرهنگ گویش تاتی رودبار زیتون، رستم‌آباد، رحمت‌آباد و ...، رشت: فرهنگ ایلیا.
40. عمادی، عبدالرحمن (1392)، دیلمون پارسی، (فارسی دیلمی) ایران‌شناسی فرشوادگری/ دیلمون پالوی (پهلوی‌های دیلمی) دوبیتی‌های دلدادگان روستایی، (گردآوری، شناساندن، گزارش و برگردان به دوبیتی‌های فارسی)، تهران: آموت.
41. فلاحی، کامران و صادقیان، فریبرز (1390)، درآمدی بر گویش و فرهنگ طالقان، تهران: شرکت سهامی انتشار.
42. قافله‌باشی، سید مهدی (1400)، «بررسی پاره‌ای از قواعد و ویژگی‌های گویش تاتی بخش اسفرورین»، مجموعه مقالات هفتمین همایش ملی پژوهش‌های نوین در حوزۀ زبان و ادبیات ایران.
43. کارنگ، عبدالعلی (1333)، تاتی و هرزنی دو لهجه از زبان باستان آذربایجان. تبریز: انتشارات اسماعیل واعظ پور.
44. کارنگ، عبدالعلی (1335)، خلخالی، یک لهجه از آذری. تبریز: جهان اخلاق.
45. کریمی، سید عبدالحسین (1392) تات‌نامه (شمارۀ 1)، تاتیِ شال شاهرود (شالرود) (پیشینه، دستور، لغت‌های در حال فراموشی، کنایات و ضرب‌المثل‌ها)، تهران: دانشگاه سوره.
46. کریمی، سید عبدالحسین (1396) تات‌نامه 2، نگاهی دیگر به قوم تات‌ و زبان آنها (شعر در گویش تات‌های شاهرود، و واژگان تاتی در شعر و نثر دری)، تهران: دانشگاه سوره.
47. کسروی تبریزی، احمد (1368)، «نمونه­هایی از آذری کنونی» زبان فارسی در آذربایجان (2جلد). گردآوری ایرج افشار، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی، تهران؛ ص 88-102.
48. کنعانی، ابراهیم (1395) «ساختمان فعل در تاتی شمال خراسان». چکیده مقالات نخستین همایش بین‌المللی زبان‌های و گویشهای ایرانی کرانه جنوبی دریای خزر، به کوشش رضایتی کیشه‌خاله، محرم، دانشگاه گیلان.
49. لُکوک، پیر. (1383). «گویش­های حاشیه دریای خزر و گویش­های شمال غرب ایران». راهنمای زبانهای ایرانی. ویراستار رودیگر اشمیت، ترجمۀ فارسی زیر نظر حسن‌ رضایی باغ‌بیدی، صص 489-515.
50. محمدی، میثم (1397) «دو فهلوی از سفینۀ تبریز»، زبان‌ها وگویش‌های ایرانی، شمارۀ 9، صص 59-69.
51. محمودی بختیاری، بهروز، «تاتی»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 14.
52. مرتضوی، منوچهر (1333)، «نکته‌ای چند از زبان هرزنی». نشریه دانشکدۀ ادبیات تبریز، شماره 6، صص 304- 314.
53. مرتضوی، منوچهر (1341 و 1342) «فعل در زبان هرزنی». نشریه دانشکده ادبیات تبریز، 64 ، صص 453- 488 و 65، صص 61-97.
54. معراجی، جواد (1388)، فرهنگ موضوعی تاتی به فارسی. گویش تاتی روستای لرد شاهرود خلخال، شامل کنایات، ترکیبات و اصطلاحات، رشت: بلور.
55. معین، محمد (1361) ، برهان قاطع. به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر.
56. منوچهری، محمد علی، و داودی، محمد (1390)، زبان تاتی و گویش طالقانی آن. تهران: نشر رسانش.
57. نصرتی سیاه‌مزگی، علی (1396)، فرهنگ تالشی، واژه‌ها و ترکیب‌های تالشی جنوبی. رشت: فرهنگ ایلیا.
58. نصرتی سیاه‌مزگی، علی (1386)، فرهنگ تعبیرات و کنایات تالشی نامه. رشت: فرهنگ ایلیا
59. نوروززاده، شیوا سادات (1389)،«بررسی گویش تاتی رویین واقع در اسفراین و کاربرد آن در تصحیح و شرح متون ادبی» مجموعه مقالات همایش بین‌المللی مناطق کویری ایران، به‌کوشش عصمت اسماعیلی و مصطفی جباری، دهم و یازدهم آذر 1389، جلد سوم صص 2099-2130.
60. ویندفور، گرنوت، ل. و ان آربور (1383). «گویش­های ایرانی غربی». راهنمای زبانهای ایرانی، ویراستار رودیگر اشمیت، ترجمۀ فارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: ققنوس.
61. هدایت، ندا (1394)، «حذف واکه و قلب واجی در تصریف فعل در گویش تاتی گیفان»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 56، صص 35-88.
62. هنینگ، و . ب. (1378) «زبان کهن آذربایجان» ترجمۀ بهمن سرکاراتی، مجموعه مقالات، سایه‌های شکار شده. تهران: طهوری، صص 51- 75.
63. یارشاطر، احسان (1336).«زبانها و لهجه­های ایرانی. مجله دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، سال پنجم، شماره­های اول و دوم، صص 11-48.
64. یارشاطر، احسان (1354).«آذری»، دانشنامۀ ایران و اسلام، جزء اول.
65. یارشاطر، احسان (1371)، «آذری»، زبان فارسی در آذربایجان (2 جلد)، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار‌ یزدی. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار. صص 391-404.
66. یوسفی‌نژاد کرنقی، علی و سبزعلیپور، جهاندوست (1396) فرهنگ تاتی کرنقی. رشت: فرهنگ ایلیا.
67. W.B., (1954), The ancient language of Azerbaijan, TPhS, pp: 157- 177.
68. Ianow, W. (1931), The dialect of goâzkhon in Alamut, [Ao. vol. Ix, 1931].
69. G. (1978), La Dialect Tâeši de Mâsule (gilân), stlr 7, 1978, pp. 251-268.
70. Miller, B. V., (1930), Talyšskie teskty [متون تالشی], Moskva.
71. Miller, B. V., (1953) Talyšskie jazyk [زبان تالشی], Moskva.
72. Stilo, Donald L. (1981), “The Tati Language Group in The Sociolinguistic Context of NorthwesternI ran and Transcaucasia” .Iranian Studies, Volume XIV, Nos. 3-4, Summer-Autumn.
73. Stilo, Donald L. (2018), The Languages and Linguistics of Western Asia. WOL 6. The World of Linguistics. The Languages and Linguistics of Western Asia, An Areal Perspective, Edited by, Geoffrey Haig and Geoffrey Khan. “The Caspian region and south Azerbaijan: Caspian and Tatic”by: pp. 659- 824.
74. Swasdesh, Morris, (1950), Salish relationships. IJAL 16: 157-167.
75. Yarshater, E.,(2002), The Xo'ini dialect. Persica, Vol. 18, P. 85-102.
76. E. (1959), “The Dialect of Shahrood (Khalkhal)”, BSOAS, XXII 22, pp. 52-68.
77. Yarshater, E. (1970). The Tati dialect of Ṭārom. In Mary Boyce & Ilya Gershevitch (eds.), W. B. Henning memorial volume, 451– London: Lund Humphries
78. E. (1960),“The Tati Dialect of Kajal”, BSOAS, 23, pp. 275-286.
79. E. (1969), A Grammar of Southern Tati Dialects, The Hague Paris
80. Ρисс.П.Ф(1855).«О Талышинцахь, их образе жизни и языке» .Заниски Кавказского отдела. Русского географΡического общесва. И 3. Тифлис. c1-72.