چندمعنایی ترکیبات "چشم" در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی

نوع مقاله : علمی - پژ‍وهشی

نویسندگان

• آوا ایمانی ¹
• عادل رفیعی ²

¹ استادیار گروه زبانشناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا همدان، همدان، ایران

² دانشگاه اصفهان

https://doi.org/10.22067/jlkd.2019.39335

چکیده

هدف پژوهش حاضر بررسی ساخت ترکیبات نام‌اندام "چشم" به عنوان یکی از نام‌اندام‌های فعال فارسی است که در چارچوب صرف ساختی بوی (2010) به تحلیل الگوهای واژه‌سازی ]چشم-[X و X]-چشم[ می‌پردازد و تنوعات معنایی، عمومی‌ترین طرحواره ساختی ناظر بر عملکرد این دو الگوی واژه‌سازی و نیز ساختار سلسله‌مراتبی آنها را در واژگان گویشوران فارسی مورد بررسی قرار می‌دهد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و داده‌ها شامل 66 واژه مرکب است که از جستجو در فرهنگ سخن،  فرهنگ زانسو، پیکرۀ بیجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. فرضیه تحقیق این بود که یک طرحواره ساختی عمومی و چندین زیرطرحواره فرعی، ناظر بر ساخت ترکیبات "چشم" هستند و مفهوم "ویژگی متمایزکنندۀ هستار مرتبط با معنای چشم و X" انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای قابل برداشت از  این دو الگو است. نتایج نشان داد معنای اجزای ساخت و رابطۀ آنها، دانش دایره‌المعارفی، بافت و همچنین استعاره و مجاز مفهومی نقش بسزایی در تعیین معنای واژه‌های مرکب حاصل دارند و در پایان فرضیۀ پژوهش مبنی بر وجود زیرطرحواره‌های مستقل و ساختار سلسله‌مراتبی در الگوهای مذکور رد شد؛ چون واژه‌های مرکب حاصل، صرفاً مواردی از نمون‌یافتگی‌های عینی برگرفته از انتزاعی‌ترین طرحواره‌های ساختی ترکیب، یعنی [N-X]A [X-N]A و [N-N]N هستند و نه برگرفته از زیرطرحواره‌های واژه‌سازی متشکل از "چشم".

کلیدواژه‌ها

• صرف ساختی
• طرح‌واره‌ی ساختی
• چندمعنایی ساختی
• ترکیب
• نام‌اندام

عنوان مقاله [English]

The Polysemy of “eye” Compounds in Persian: A Constructional Morphology Account

نویسندگان [English]

• Ava Imani ¹
• adel rafiei ²

¹ Assistant Professor of Linguistics, Faculty of Letters and Humanities, Bu-Ali Sina University of Hamedan, Hamedan, Iran

چکیده [English]

This paper aims at examining the construction of two word-formation patterns [cheshm-X] and [X-cheshm] (compounds of “eye”) and investigating their semantic variations, the most general schema and their subschemas in Persian based on Construction Morphology approach (Booij, 2010). The method of research is descriptive-analytic in nature and the data consist of 84 compound words collected from Bijankhan Corpus, Dehkhoda and Zansoo Dictionaries and Google. The research hypothesis was that a general constructional schema and several subschemas have command of the construction of “cheshm” compounds, and the concept of ‘distinctive feature of an entity related to SEM eye and X’ is the most abstract pairing of form-meaning understood from both word-formation patterns. The results showed that the meaning of the constituents and their relationship, encyclopedic knowledge, context, as well as the conceptual metaphor and metonymy play a significant role in determining the meaning of compounds. Finally, the research hypothesis, the existence of independent subschemas and the hierarchical construction in the mentioned word-formation patterns was rejected, because compounds of “cheshm” are considered only as instances of objective instantiations derived from the most abstract constructional schemas of compounding, namely [N-X]A, [X-N]A and [N-N]N, and not derived from the word-formation subschemas consisting of "cheshm".

مراجع

1- امیرارجمندی، س. ن.، و عاصی، م. (1392). زایایی فرآیند ترکیب در زبان فارسی. زبان‌شناخت، 4(1)، 1-14.

2- انوری، ح. (1381). فرهنگبزرگ سخن. تهران: سخن.

3- ایمانی، آ.، رفیعی، ع.، و عموزاده، م. (1397). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی، 9(2)، 23-43.

4- ایمانی، آ.، و رفیعی، ع. (1398). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات نام‌اندام «سر» در زبان فارسی. زبان‌پژوهی، 11(33)، 129-159.

5- ایمانی، آ. (1397). تحلیلی ساخت‌محور از ترکیبات غیرفعلی نام‌اندام‌ها در زبان فارسی. رساله دکتری رشته زبانشناسی همگانی، دانشگاه اصفهان.

6- بامشادی، پ. و قطره، ف. (1396). چندمعنایی پسوند «- ی» فارسی: کندوکاوی در چارچوب ساختواژۀ ساختی. جستارهای زبانی، شمارۀ 42، 289-265.

7- بامشادی، پ. و داوری اردکانی، ن. (1397). رویکردی ساختی- شناختی به پسوند «- گار» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی، 9(2)، 66-45.

8- ترابی، س. (1393). بررسی عملکرد وندهای اشتقاقی اسم عامل ساز زبان فارسی در چارچوب صرف ساخت‌محور. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان‌شناسی. دانشگاه اصفهان.

9- دهخدا، ع.‌ ا. (1351). لغت‌نامه. تهران: نشر دانشگاه تهران.

10- رفیعی، ع.، و ترابی، س. (1394). وراثت و انگیختگی رابطه صورت و معنی در واژگان: نمونه‌هایی از واژه‌سازی زبان فارسی. نشریه‌ی علم زبان، 2(3)، 49-64.

11- رفیعی، ع. (1391). صرف ساخت-محور: شواهدی از فرآیندهای واژه‌سازی در زبان فارسی. مجموعه مقالات هشتمین کنفرانس زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی. 327-336.

12- سبزواری، م. (1388). ترکیب‌پذیری معنایی در اسامی مرکّب فارسی امروز. رساله‌ی دکتری زبان‌شناسی همگانی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

13- طباطبایی، ع. (1382). اسم و صفت مرکّب در زبان فارسی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

14- طباطبایی، ع. (1393). ترکیب در زبان فارسی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

15- کشانی، خ. (1372). فرهنگ زانسو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

16- ناتل خانلری، پ. (1351). دستور زبان فارسی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

 

17- Adams, V. (1973). An introduction to modern English wordformation. London: Longman.

18- Arcodia, C. F. (2012). Construction and headedness in derivation and Compounding. Morphology, 22, 365-397.

19- Bauer, L. (2008). Exocentric Compounds. Morphology, 18, 51-74.

20- Bisetto, A., & Scalise, S. (2005). Classification of compounds. Lingue e Linguaggio, 4(2), 319–332.

21- Booij, G. (2010). Construction Morphology. Oxford: Oxford University Press.

22- Booij. G. (2012). Compounding and Construction Morphology. In R. Lieber & P. Štekauer (eds.). The Oxford Handbook of Compounding. 322-347. Oxford: Oxford University Press.

23- Goldberg, A. E. (1995). Constructions: A Construction Grammar Approach to Argument Structure. Chicago: Chicago University Press.

24- Hüning, M., & Booij, G. (2014). From compounding to derivation. The emergence of derivational affixes through constructionalization. Folia Linguistica, 42(2), 579-604.

25- Langacker, R. (1987). Foundations of cognitive grammar. Stanford, Calif: Stanford University Press.

26- Rainer, F. (2005). Typology, diachrony, and universals of semantic change in word formation: a Romanist’s look at the polysemy of agent nouns. In Proceedings of the Fifth Mediterranen Morphology Meeting, eds. Geert Booij, Angela Ralli, Sergio Scalise, and Salvator Sgroi. Catania: University of Catania, Faculty of Letters.

27- Ralli, A. (2013). Compounding in Modern Greek. Studies in Morphology, 2, 181-199.

28- Sharifian, F. (2011). Cultural Conceptualisations and language. John Bnjamin Publishing Company.

29- Umbreit, B. (2010). Does love come from to love or to love from love? Why lexical motivation has to be regarded as bidirectional. In A. Onysko & S. Michel (eds.). Cognitive Perspectives on Word-Formation. 301-333. Berlin: Mouton de Gruyter.