نقد کهن‌الگویی شخصیّت مردان از مجموعه داستان‌های «یکی بود یکی نبود» از محمّدعلی جمال‌زاده با تکیه بر نظریه‌های جین شینودا بولن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• غلامحسین خلیل پور ¹
• شاهپور شاهولی ²
• سید علی سهراب نژاد ³

¹ دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

² استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

³ استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ایذه، دانشگاه آزاد اسلامی، ایذه، ایران

https://doi.org/10.22067/jlkd.2023.82769.1167

چکیده

تاکنون نظریّه‌های متنوّعی در شاخه‌های گوناگون علمی دربارۀ مقولۀ شخصیّت مطرح شده که آراء جین شینودا بولن از آن جمله است. او با رویکردی کهن‌الگویی و نظرداشت اسطوره‌های یونانی به بازنمایی ابعاد جدیدی از هر شخصیّت بر مبنای صفاتی که دارند، پرداخته است. نظرات بولن در ارائۀ خوانشی نوین از متون داستانی و شخصیّت‌های حاضر در آن، تأثیری مطلوب دارد. به این اعتبار، در پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی- تحلیلی، شخصیّت‌های مجموعۀ یکی بود یکی نبود از محمدعلی جمال‌زاده بر اساس آراء کهن‌الگویی شینودا بولن بررسی شده است. در اینجا ویژگی‌های کهن‌الگویی شخصیّت‌ها با توجّه به کنش‌ها و عملکرد روانی آنان مورد نظر است که می‌تواند لایه‌های پنهان شخصیّت‌ها را بروز دهد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد در کلّیّت این مجموعه شاهد نفوذ کهن‌الگوهای هادس، زئوس، هفائستوس، دیونوسوس و هرمس در دنیای درون و بیرون شخصیّت‌ها بوده‌ایم که برآیند این اثرگذاری گاهی مثبت و گاهی منفی بوده است. این امر بیانگر اعتقاد جمال‌زاده به خاکستری بودن شخصیّت انسان‌ها و زدودن غبار مطلق‌انگاری (خوب یا بد) در مواجهه با دیگران است. همچنین، مشخص گردید که شیخ جعفر در داستان رجل سیاسی دارای پیچیده‌ترین شخصیّت که نشانه‌هایی از کهن‌الگوهای زئوس (قدرت‌طلبی)، هرمس (حقه‌بازی و پیام رسان)، هفائستوس (عدم رضایت درونی، ضعف در مهارت‌های سیاسی و ...) در کنش، گفتار و اندیشۀ وی دیده می‌شود. شخصیّت‌های دیگر، کاملاً ساده و قابل پیش‌بینی خَلق و پردازش شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

• محمّدعلی جمال‌زاده
• یکی بود یکی نبود
• شخصیّت
• جین بولن
• کهن‌الگو

موضوعات

• تحلیل گفتمان انتقادی

عنوان مقاله [English]

The Archetypal Criticism of Men's Character from Jamalzadeh's Yeki Boud Yeki Naboud using Jean Shinoda Bolen’s Theories

نویسندگان [English]

• Gholamhossein Khalilpour ¹
• Shahpur Shahvali Kouh Shouri ²
• Seyed Ali Sohrabnejad ³

¹ PhD Candidate in Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Izeh Branch, Izeh, Iran

² Assistant Professor in Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Izeh Branch, Izeh, Iran

³ Assistant Professor in Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Izeh Branch, Izeh, Iran

چکیده [English]

So far, various theories have been proposed in various scientific branches on the category of personality, among which are the opinions of Jean Shinoda Bolen. Taking an archetypal approach and considering Greek myths, he has represented new dimensions of each character based on their attributes. Bolen's comments have a favorable impact in providing a new reading of fictional texts and the characters present in them. Accordingly relying on library sources, taking a descriptive-analytical method, and considering Jean Shinoda Bolen’s archetypal views, the personalities of Yeki Boud Yeki Naboud (once upon a time) by Mohammad Ali Jamalzadeh were examined. The archetypal characteristics of the characters are considered with regard to their actions and psychological functioning, which can reveal the hidden layers of their characteristics. The results of showed that the influence of the archetypes of Hades, Zeus, Hephaestus, Dionysus and Hermes have been in the inner and outer world of characters, and the result of this influence has been sometimes positive and sometimes negative. This shows Jamalzadeh’s belief in the grayness of human personality and removing the absolutism (good or bad) in dealing with others. Moreover, it was found that Sheikh Jafar has the most complex personality in the story of the political man, who shows signs of the archetypes of Zeus (desire for power), Hermes (trickster and messenger), Hephaestus (inner dissatisfaction, weakness in political skills, etc.). These are evident in his actions, words and thoughts. Other characters are created and processed quite simply and predictably.

کلیدواژه‌ها [English]

• Mohammad Ali Jamalzadeh
• Yeki Boud Yeki Naboud
• Personality
• Jean Shinoda Bolen
• Archetype

مراجع

استاجی، ابراهیم. (1390). شخصیّت داستانی و بررسی آن در داستان‌های جمال‌زاده و هدایت. تهران: روزگار.

اسنودن، روث. (1392). یونگ؛ مفاهیم کلیدی. ترجمۀ افسانه شیخ‌الاسلام‌زاده. تهران: عطایی.

آتش سودا، محمدعلی. (1381). عوامل داستانی «فارسی شکر است». علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. دورۀ 17. شمارۀ 2 (پیاپی 34). بهار. ویژه‌نامه زبان و ادبیّات فارسی. صص: 129-137.

بولن، جین شینودا. (1386). نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ترجمۀ آذر یوسفی. چاپ چهارم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

بولن، جین شینودا. (1393). نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی مردان. ترجمۀ مینو پرنیانی و پرتو پارسی. چاپ سوم. تهران: آشیان.

بولن، جین شینودا. (1394). انواع مردان. ترجمۀ فرشید قهرمانی. چاپ هفتم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

بولن، جین شینودا. (1396). انواع زنان. ترجمۀ نیلوفر نواری. چاپ دوم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

پاشایی، محمّد؛ رمضانی، ابوالفضل. (1396). «واکاوی مؤلفه‌های رئالیسم در آثار داستانی جمال‌زاده و آل احمد». زبان و ادب فارسی. نشریه دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 70. بهار و تابستان. شمارۀ 235. صص: 17-38.

جانسون، رابرت الکس. (1395). تحلیل کاربردی خواب و رؤیا. ترجمۀ نیلوفر نواری. چاپ سوم. تهران: بنیاد فرهنگ و زندگی.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1320). یکی بود، یکی نبود. تهران: بنگاه پروین.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1344). مرکّب محو. با مقدمۀ ابراهیم صهبا. تهران: ابن سینا.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (2536). نقد آثار محمّدعلی جمال‌زاده. چاپ اوّل. تهران: چاپار.

جمال‌زاده، محمّدعلی. (1343). «شرح آقای جمال‌زاده به قلم خود». با مقدّمۀ حسن تقی‌زاده. نشریۀ دانشکدۀ ادبیّات تبریز. دورۀ 6. شمارۀ 3.

حسام پور، سعید؛ کیانی، حسین؛ کرمی، مدینه. (1394). «سرگشتگی روشنفکر در راه آب نامه محمّدعلی جمال‌زاده و قندیل ام هاشم یحیی حقی بر اساس رویکرد اجتماعی ادبیات تطبیقی». کاوش نامه ادبیّات تطبیقی. سال پنجم. پائیز. شماره 19. صص: 93-118.

دهباشی، علی. (1378). قصّه‌نویسی. تهران: سخن.

رضایی، احمد؛ رستمی، الهه. (1391). «بررسی و مقایسۀ رئالیسم در عناصر داستانی دوستی خاله‌خرسه جمال‌زاده و زار صفر رسول پرویزی». مجلّۀ مطالعات داستانی. سال 1. شمارۀ 2. زمستان. صص: 16-33.

ژیران، فلیکس. (1375). اساطیر یونان. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

کعب اصل، فاطمه؛ فرهادی، نوازالله. (1399). «ویژگی‌های شخصیّت‌پردازی در سه داستان از بزرگ علوی، جمال‌زاده و آل احمد». مجلّۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیّات فارسی. زمستان. دورۀ 12. شمارۀ 43، صص: 18-33.

گریمال، پیر. (1356). فرهنگ اساطیر یونان و رم. ترجمۀ احمد بهمنش. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.

مشتاق‌مهر، رحمان؛ کریمی قره‌بابا، سعید. (1387). «روایت‌شناسی داستان‌های کوتاه محمّدعلی جمال‌زاده». مجلّۀ زبان و ادب فارسی. دانشگاه تبریز. سال 51. شمارۀ 207. صص: 135-162.

مورنو، آنتونیو. (1386). یونگ، خدایان و انسان کامل. چاپ چهارم. تهران: مرکز.

یاحقّی، محمّدجعفر؛ ‌علی‌پور، مریم؛ طوماری، شاهدخت؛ قائمی، فرزاد. (1396). «الگوی سفر قهرمانی از نگاه پسایونگی و کاربرد آن در تحلیل متون ادبی». مجلّۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. واحد شهرکرد. بهار. دورۀ 8. شمارۀ 27. صص: 159-182.